"Η «Επιστροφή των ονομάτων» που καθιέρωσε το Ίδρυμα «Μεμοριάλ» μπροστά στον βράχο από τα νησιά Σολοφκί, είναι μία από τις κορυφαίες ημερομηνίες του έτους μας. Στην πλατεία Λιουμπιάνκα, οι άνθρωποι βγαίνουν ο ένας μετά τον άλλον και διαβάζουν εκείνα τα δύο-τρία ονόματα των αθώων δολοφονημένων (εκτελεσθέντων στη Μόσχα), τα οποία τους έτυχαν και συμβαίνει κάτι που μοιάζει πολύ με αρχαία τραγωδία: ταυτόχρονα υπάρχει και το βαθύτατο πένθος και η πιο βαθιά κάθαρση. Έρχονται να διαβάσουν τα ονόματα και εκείνοι για τους οποίους αυτά τα θύματα υπάρχουν στην προσωπική, οικογενειακή μνήμη και εκείνοι, οι οποίοι δεν έχουν «δικούς» τους ανάμεσα στους νεκρούς. Έτσι δεν μπορούμε να το ερμηνεύσουμε ως προσωπική υπόθεση, ότι τάχα οι απόγονοι των εκτελεσθέντων, «ταπεινωμένοι» μνημονεύουν εδώ τους «δικούς» τους. Είναι μία πανεθνική υπόθεση. Είναι ένα κοινό πένθος. Τρεις φορές έτυχε να δω πως ένας άνθρωπος, αφού διάβασε τα ονόματα που του έτυχαν, αναπάντεχα (ακόμη και για το ίδιο), είπε ότι έρχεται από την «άλλη πλευρά», πως οι πρόγονοί του ήταν ανάμεσα σε εκείνους που δίωκαν και εκτελούσαν αυτούς τους ανθρώπους. Και αυτός (αυτή) ζητούσαν συγγνώμη γι’ αυτούς. Κάθε φορά ήταν μετάνοια τέτοιας ειλικρίνειας και δύναμης που μας συγκλόνιζε όλους.
Αυτή καθεαυτή η ανάγνωση των καταλόγων με τα ονόματα είναι γνωστή στους ανθρώπους της Εκκλησίας. Το κάνουμε σε κάθε μας Λειτουργία, γράφουμε και διαβάζουμε σημειώματα υπέρ της υγείας και της αναπαύσεως. Υπάρχει όμως μία τεράστια διαφορά: οι άνθρωποι τους οποίους μνημονεύουμε κατά τη Θεία Λειτουργία υπάρχουν στη μνήμη. Τα ονόματά τους δεν πρέπει να τα «επιστρέψουμε».
Στην πλατεία όμως συμβαίνει ακριβώς αυτό, δηλαδή η επιστροφή τους από την τελετουργική λήθη, η υπέρβαση του δευτέρου θανάτου, μία ιδιότυπη ιστορική ανάσταση. Βλέπετε, οι άνθρωποι που μνημονεύουμε στη Λιουμπιάνκα, δολοφονήθηκαν δύο φορές (πράγμα για το οποίο κάνω λόγο). Στον βαθμό που σχεδόν όλοι συμφώνησαν να παραδοθούν στη λήθη οι νεκροί, σε αυτή τη συμμετοχή στη μνημόνευσή τους υπάρχει η πράξη της μετάνοιας. Διαβάζοντας και ακούγοντας τα ονόματα των δολοφονημένων, προσπαθούμε να εξαγοράσουμε την κοινή μας ενοχή. Και βλέπουμε πως αυτό είναι δυνατό και πως είναι δυνατόν να το κάνουμε όλοι μαζί. Με αυτό, πιθανόν, να συνδέεται και η αίσθηση της κάθαρσης, την οποία δεν μπορείς να μπερδέψεις με οτιδήποτε άλλο."
Πηγή: Απόσπασμα από το κείμενο Η λειτουργία του πένθους. Περί ζώντων και ατάφων
Εικόνα: Eelco Böhtlingk